بانکداری دیجیتال در خاورمیانه

در حال حاضر بیش از ۵۰۰ بانک دیجیتالی در دنیا وجود دارد که به سرعت به تعداد و اندازه آن‌ها افزوده می‌شود. این مقاله، ترجمه گزارشی است که در سال ۲۰۲۲ به کوشش BPC و Fincog تهیه شده است و به بررسی بازار بانکداری دیجیتال در خاورمیانه با تمرکز ویژه بر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) می‌پردازد.

مهم‌ترین محورهای این گزارش عبارتند از:

• مشاهداتی از چشم‌انداز اقتصادی و پویایی فرهنگی منطقه
• مطالعه زیرساخت‌های بانکی موجود
• روندهای در حال شکل‌گیری و پیشرفت‌های تکنولوژیکی (فناوری) در منطقه

این سند، در پایان، مجموعه‌ای از فرصت‌های به دقت ارزیابی‌شده و توصیه‌هایی عملی در مورد عوامل موفقیت را به مشتاقان ورود به بازار بانکداری دیجیتال خاورمیانه ارایه می‌کند.

بازار خاورمیانه

اگرچه گفته می‌شود خاورمیانه با جمعیتی بالغ بر ۴۰۰ میلیون نفر، یکی از مناطق کم جمعیت کره زمین است، وقتی صحبت از ریشه‌های فرهنگی یا تاثیر در اقتصاد جهانی به میان می‌آید، از سایر کشورها و مناطق چیزی کم ندارد. یادآوری می‌کنیم که در این گزارش، تمرکز ما بر شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) است، ولی در بعضی از قسمت‌های این فصل به بخش گسترده‌تر غرب آسیا و همچنین مصر در شمال آفریقا نیز ارجاع شده است.

جمعیت‌شناسی

با توجه به این که خاورمیانه گستره‌ای جغرافیایی از آسیا تا آفریقا را دربرمی‌گیرد، از اکوسیستم قومی متنوعی نیز برخوردار است و به عنوان بخشی از تحول اقتصادی، همواره افراد و مهاجران را از سراسر دنیا به خود جذب می‌کند. به گزارش بخش جمعیت سازمان ملل، 35 میلیون مهاجر بین المللی فقط در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اردن و لبنان حضور دارند. سازمان بین‌المللی کار تخمین می‌زند که شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس میزبان ۱۰٪ از کل مهاجران در دنیا هستند و عربستان سعودی و امارات متحده عربی به ترتیب سومین و پنجمین رتبه را در جمعیت مهاجران در دنیا دارا هستند.

علاوه بر تنوع ملیتی، تعداد بسیاری از جوانان آشنا با دنیای دیجیتال را در خود گنجانده است. با نگاهی به آخرین آمارهای منتشر شده توسط سازمان ملل در مورد جمعیت جهان و میانگین سنی، متوجه می‌شویم که این منطقه با میانگین سنی ۳۱ سال، در بین جوان‌ترین مناطق دنیا قرار دارد. به ویژه در کشورهای گسترده‌تر آسیای غربی و همچنین مصر میانگین سنی می‌تواند به 21 سال نیز برسد.

اقتصاد

در دهه‌های اخیر، خاورمیانه دستخوش بیشترین تغییرات تاثیرگذار جهانی بوده است. درآمد قابل توجه نفت و گاز و همچنین سرمایه‌گذاری دولتی امکان پیشرفت‌های گسترده‌ای را فراهم آورده که بازسازی کامل کشورهایی مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی و تبدیل آنها به اقتصادهایی ثروتمند و پیشرو در صنعت را ممکن ساخته است.

سود خالص در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به میلیارد دلار از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱

منبع: Reuters, Company Financials, Kamco Invest Research

تصویر ۱:‌سود خالص بانکداری در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با ۴۰٪ افزایش به مبلغ ۳۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ رسید.

توزیع جمعیت بزرگسال در سال ۲۰۲۰

درصد افراد بزرگسال با یا بدون دسترسی به حساب بانکی

تصویر ۲: بیش از ۷۷ درصد جمعیت کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس دارای حساب بانکی هستند.

بازارهای بانکداری

بر اساس تحقیق انجام شده توسط Kamco Invest، سودآوری در بخش بانکداری شورای همکاری خلیج فارس از ۲۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ با ۴۰٪ افزایش به ۳۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ افزایش یافت. البته، میزان سود نتوانست به میزان پیش از همه‌گیری یعنی ۳۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ برسد.

افزایش سود تا حد زیادی حاصل افزایش کل درآمدهای بانکی و همچنین کاهش در میزان زیان وام در طول سال بود که به بانک‌های  کویت اجازه داد در طول سال تا دو برابر بیشتر سود کنند. از سوی دیگر، بانک‌های امارات متحده عربی و عربستان سعودی، به ترتیب با ۵۲.۶ درصد و ۴۰.۲ درصد، نیز رشد سود بالاتر از میانگین را گزارش کردند، در حالی که بانک‌های قطر کمترین میزان رشد، یعنی ۷.۷ درصد را گزارش کردند.

بسیاری از بانک‌ها با توجه به شتاب تغییرات دیجیتال و با استفاده از اهرم فناوری مالی برای معرفی خدمات دیجیتال مشتری محور تلاش کرده‌اند که این موضوع موجب ظهور تعداد زیادی بانک دیجیتالی جدید در منطقه شده است.

چشم‌انداز بانکداری دیجیتال

در چند سال گذشته، تقاضا برای راهکارهای بانکداری دیجیتال در خاورمیانه رشد قابل توجهی داشته است، که از ویژگی‌های خاص بازار و رفتار در حال تحول مشتریان و انتظارات از خدمات دیجیتال ناشی می‌شود. علاوه بر روند موجود، ادامه‌ی همه‌گیری COVID-19 به روند تغییر و گرایش به تراکنش‌های دیجیتال سرعت بیشتری بخشیده است.

محرک‌های اولیه ایجاد تقاضا برای راهکارهای فین‌تک در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) به طور مشخص نرخ پایین فراگیری مالی و بالا بودن ضریب نفوذ اینترنت در سراسر منطقه است.

تعداد بانک‌های دیجیتال در خاورمیانه از ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱

نکته: سایر شامل بحرین، کویت، اسراییل، ترکیه، ایران، مصر و عراق است.

منبع: Fincog Challenger Bank Database, Company websites, public sources

تصویر ۳: از سال 2012،  بازار بانکداری دیجیتال خاورمیانه رشدی پایدار را  تجربه کرده است و در حال حاضر بیش از ۲۰ بانک دیجیتال در این منطقه فعالیت دارند.

خاورمیانه یکی از مناطقی است که در ضریب نفوذ اینترنت از امتیاز بالایی برخوردار است و در دهه‌های اخیر رشدی پایدار را در این زمینه شاهد بوده است. این امر عاملی کلیدی برای فراهم آوردن این موقعیت برای مشتریان بوده است که بتوانند به سادگی گزینه پرداخت با تلفن همراه و همچنین سایر خدمات نوآورانه مالی که به صورت آنلاین ارایه می‌شوند را برگزینند.

تصویر ۴: خاورمیانه میزبان ۲۵ بانک دیجیتال است که خدمات خود را به بیش از ۲۵ میلیون نفر ارایه می‌دهند.

منبع: Fincog Challenger Bank Database, press search, company websites

بانک‌های سنتی

محیط پرتکاپوی استارتاپی و فرهنگ نوآورانه در خاورمیانه می‌توانست تهدیدی جدی و بالقوه برای بانک‌های سنتی باشد که شکل‌دهی و اجرای استراتژی‌های دیجیتال خود را به آهستگی به پیش می‌برند. علیرغم محدودیت‌های زیرساختی و فرایندهای بروکراسی، این گروه از بانک‌ها برای ادامه حضور در بازار در حال تحول اقدام به راه‌اندازی بانک‌های greenfield (واحد مستقل بانکی که از زیرساخت پیشرفته‌تری استفاده می‌کند که بانک مادر ممکن است به آن مهاجرت کند یا نه) خود کرده اند.

نئو بانک‌ها

نئوبانک‌ها با بهره‌گیری از طبیعت چابک و انعطاف‌پذیر خود، از جایگاه بسیار خوبی برای پاسخ‌گویی به نیازها و جلب بخشی از جمعیت که از خدمات بانکی محرومند یا از آن استفاده نمی‌کنند برخوردارند. این بخش از جمعیت اندازه قابل توجهی دارد و به راهکارهای ویژه‌ای برای رفع نیازهای روزانه خود نیاز دارد.

موسسات غیربانکی

علاوه بر فعالان درگیر در فعالیت‌های اصلی بانکداری به ویژه – سنتی یا نواورانه – شرکت‌های دیگری هم بخشی از اکوسیستم خدمات مالی را تشکیل می‌دهند. این شرکت‌ها به عنوان نمونه شامل شرکت‌های پرداخت، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و شرکت‌های ارایه‌دهنده خدمات مالی جایگزین هستند.

ترندهای اصلی در منطقه

تقاضا برای راهکارهای نوآورانه فین‌تک و بانکداری دیجیتال در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا MENA در درجه اول در نرخ پایین فراگیری مالی در منطقه ریشه دارد، که مصرف‌کنندگان فاقد یا محروم از خدمات بانکی را به یافتن جایگزینی برای بانک‌های سنتی که پاسخگوی کامل نیازهای آنان نیست واداشته است.

از جمله دلایل اصلی دشواری در دسترسی به خدمات مالی سنتی عبارتند از بودجه ناکافی، عدم وجود مدارک لازم، هزینه بالای خدمات و دوری از مکان‌های ارایه خدمات مالی.

این عوامل به روی آوردن به خدمات مالی دیجیتال، در راس آن پرداخت دیجیتال، که در مقیاس جهانی در جریان بوده است کمک می‌کند. در نظرسنجی انجام شده توسط McKinsey از مصرف کنندگان در این منطقه مشخص شد که58 درصد مصرف‌کنندگان در خاورمیانه روش‌های پرداخت دیجیتال (مانند سرویس اعتباری) و فقط 10% آنان روش پرداخت نقدی را ترجیح می‌دهند.

وقتی به تعداد مصرف‌کنندگان پرداخت‌های دیجیتال در امارات متحده عربی – حتا پیش از همه‌گیری- نگاه می‌کنیم متوجه نرخ رشد سالانه بیش از 9% بین سال‌های 2014 تا 2019 می‌شویم که دو برابر رشد سالانه در اروپاست که در همین زمان 4-5 درصد بوده است. برآورد می‌شود این نرخ رشد تاثیرگذار به دلیل همه‌گیری، رشد بیشتری پیدا کرده است.

این شواهد نمایانگر پتانسیل رشد بانکداری دیجیتال در خاورمیانه است به این دلیل که مصرف کنندگان  هر چه بیشتر پذیرای محصولات و خدمات تمام دبجیتال مالی می‌شوند. در نظرسنجی دیگری که McKinsey در عربستان سعودی و امارات انجام داد، حدود نیمی از پاسخ‌دهندگان اظهار داشتند که تمایل به افتتاح حساب در یک بانک کاملا دیجیتال دارند و 30-50 درصد دیگر هم گفتند که ممکن است به افتتاح حساب در چنین بانکی فکر کنند.

از جمله روندهای عمده در اکوسیستم فین‌تک خاورمیانه که آن را به دست‌یابی به پتانسیل بالاتر کمک می‌کند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• هماهنگ‌سازی نهادهای نظارتی
• ادغام نوآوری مالی دیجیتال و استراتژی‌های بانکداری سنتی
• ظهور بازیگران نوظهور در بازار

اصلاحات نظارتی (رگولیشن)

همان‌طور که در یکی از مقالات  IBS Intelligence گفته شده است، سه جنبه اصلی باید در خصوص محیط نظارتی و تحولات جاری مد نظر قرار گیرد:

• حمایت دولت و چشم‌انداز توانمندسازی

کشورهای منطقه برای تسهیل ظهور فین‌تک‌های جدید، حمایت نظارتی قدرتمندی برای پشتیبانی از نوآوری و بانکداری دیجیتال فراهم می‌کنند.

• تسهیل درخواست مجوز فین‌تک و نئوبانک

مطابق با دیدگاه‌ها و استراتژی‌های رسمی کشورهای خاورمیانه، نهادهای تنظیم مقررات در این کشورها به منظور تقویت مشارکت تازه‌واردان در این بازار برای تسهیل فرایندهای درخواست مجوز موسسات مالی بانکی و غیربانکی وارد عمل شده‌اند.

• اتخاذ سیستم بانکداری باز

برای ایجاد محیط توانمند بانکداری دیجیتال،‌ اقدامات متعددی توسط بانک‌های این منطقه انجام شده است تا برای سیستم بانکداری باز آماده باشند. به عنوان نمونه موارد زیر قابل توجه هستند: بانک مرکزی سعودی که سیاست بانکداری باز خود را در ژانویه ۲۰۲۱ و بر اساس چارچوبی که کشور برای ارایه در سال ۲۰۲۲ تبیین کرده است ارایه داد، و همچنین تعداد قابل توجهی از بانک‌های امارات که انتظار می‌رود با آغاز سال ۲۰۲۲ سیاست بانکداری باز را اتخاذ کنند.

نوآوری مالی

تمرکز منطقه‌ای بر بانکداری باز عاملی تعیین‌کننده در نوآوری مالی است چرا که فعالان این حوزه در بازار خاورمیانه اقدام به دیجیتالی کردن سیستم‌های پرداخت و عملیات بانکی کرده‌اند تا بتوانند هم‌پای تقاضا و انتظارات در حال تحول مشتریان به فعالیت ادامه دهند. همه‌گیری COVID_19 در واقع ترند تحولات موجود را سرعت بخشیده و تغییراتی در رفتار مصرف‌کننده که برخی ممکن است دایمی باشند- که در روند زندگی روزانه افراد تاثیرگذار است را باعث شده است.

عامل دیگری که بر نوآوری مالی تاثیرگذار است جذب و پرورش استعدادهای دیجیتال است.

امکان ایجاد فضایی مانند فضای اوایل سیلیکون ولی در منطقه بسیار کم است، بنابراین، ایجاد محیطی توانمند‌ساز و پرورش‌دهنده که دارای استراتژی‌های کارآمد جذب و نگهداشت استعدادها باشد و دیجیتال کردن تمامی اقدامات در سطح سازمان مانند فرهنگ، طراحی، برند و بازاریابی برای تمامی فعالان در این بازار الزامی است.

تازه‌واردان

تازه واردان بخش بانکداری دیجیتال جذب تقاضای فزاینده برای راهکارهای بانکداری دیجیتال در سراسر خاورمیانه شده‌اند که عمدتاً از انتظارات مشتری از خدمات دیجیتال و دسترسی آسان‌تر به بخش‌های محروم‌تر بازار از طریق کانال‌های آنلاین ناشی می‌شود. بانک‌های سنتی موجود در منطقه راه اندازی نهادهای مستقل را برای کسب تجربه در این فضا و هموار کردن راه برای اجرای استراتژی‌های بلندمدت برای حرکت در جهت بانکداری دیجیتال آغاز کرده‌اند.

به لطف برخی از قابلیت‌های مشخص دیجیتالی، تازه واردها توانسته‌اند به مزیتی رقابتی در مقابل بانک‌های سنتی دست یابند و هم‌زمان با پایین نگه‌داشتن هزینه‌ها و دستیابی به بازده عملیاتی بالا، پاسخ‌گوی انتظارات مشتریان باشند.

ماهیت نئوبانک‌ها که فعالیتی کاملا آنلاین دارند و فاقد مکان و موقعیت فیزیکی هستند، اهمیت ارتباط از راه دور این تازه‌واردان با مشتریان (بالقوه) را با تمرکز بر دو عنصر حایز اهمیت می‌کند: سادگی و امنیت، که کلیدهای موفقیت دیجیتال هستند.

فرصت‌ها و عوامل موفقیت

فرصت‌های ویژه

بانکداری اسلامی

بانکداری اسلامی فرصتی جدید و گسترده در سراسر جهان فراهم می‌آورد که با برآورد حدود 1.9 میلیارد مسلمان در سراسر جهان، این ترند جدید بانکداری به بازار هدف قابل‌توجهی چشم دوخته است.

پرداخت‌ها و حواله‌های فرامرزی

امارات متحده عربی و عربستان سعودی دو بازیگر از سه کریدور اصلی حواله در جهان هستند. شورای همکاری خلیج فارس مامنی برای تعداد زیادی از مهاجران و کارگران مهاجر است که تمایل دارند، به کشور خود پول ارسال کنند. این موضوع به همراه چند عامل دیگر پرداخت‌های فرامرزی را به یکی از بخش‌های اصلی خدمات مالی در خاورمیانه تبدیل می‌کند.

تجارت الکترونیک و سازمان‌های کوچک و متوسط

از زمان همه‌گیری کووید، تقریبا در همه مناطق افزایش قابل توجهی در استقبال از تجارت الکترونیک دیده شده است.

در حال حاضر ۸۰ درصد کل فعالیت‌های تجارت الکترونیک منطقه در عربستان سعودی، امارات و مصر انجام می‌شود.

با در نظر گرفتن روند کاهشی تقاضای جهانی برای انرژی نفت در آینده در سراسر خاورمیانه، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و خارح از آن، احتمالا به گسترش بخش تجارت الکترونیک ادامه خواهند داد. با حمایت نهاد تنظیم مقررات و تشویق کارآفرینان توسط دولت‌ها، بانک‌های دیجیتال می‌توانند برای خود جایگاهی در ارایه خدمات در صنعتی آینده‌گرا با تقاضای روزافزون پیدا کنند.

یک راه برای کمک به این صنعت، توانمندسازی سازمان‌های کوچک و متوسط و بازرگانان در رویارویی با چالش‌های متعددی است که طیفی گسترده از روندهای پیچیده اجرایی مانند افتتاح حساب که گاه ماه‌ها به طول می‌انجامد تا فقدان زیرساختی مقرون به صرفه مانند فضای دفتر کار یا راهکارهای آسان برای پرداخت آنلاین و حضوری و همچنین کمبود سرمایه که یکی از چالش‌های بسیار مهم است را شامل می‌شود.

راهکارهایی که به سازمان‌های کوچک و متوسط برای غلبه بر این مشکلات کمک می‌کند شامل مواردی است که در ادامه به تعدادی از آن اشاره می‌شود:‌

• محصولات بانکداری جدید و نوآورانه و قابلیت‌هایی مانند حساب‌های تجاری با دسترسی سریع
• درگاه‌های پرداخت انعطاف‌پذیر که ارزهای محلی حوزه شورای همکاری خلیج فارس را پشتیبانی کند
• تصمیمات اعتباری هوشمند از منابع متعدد و پیشنهادهای مالی شخصی‌سازی‌شده برای کسب‌وکارها

عوامل اصلی موفقیت در خاورمیانه

بر اساس ترند عمومی در چشم‌انداز بازار در خاورمیانه، سه عامل اصلی برای ورود موفقیت‌آمیز تازه‌واردان به بازار معرفی شده است.

• مشخص کردن گروه هدف
• دیجیتالی کردن کل فرآیندهای سفر مشتری
• استعدادیابی و سرمایه‌گذاری بر استعدادهای انسانی

درباره گزارش

گزارش BPC از بانکداری دیجیتال در خاورمیانه با همکاری فناوری‌های بانکداری BPC و Fincog  در سال ۲۰۲۲ تهیه شده است.

BPC که در سال ۱۹۹۶ تاسیس شده است، در طول سال‌ها تحول یافته و راهکارهایی نوأورانه و بی رقیب را ارایه می‌دهد که مناسب سبک زندگی امروزی مشتریان در حوزه بانکداری، خرید و حرکت در مناطق شهری وغیرشهری و ایجاد ارتباط بین دنیای واقعی و دیجیتال است. BPC با ۳۵۰ مشتری در ۱۰۰ کشور جهان، در تمام اکوسیستم‌ها شامل بانک‌های سنتی و نئوبانک‌ها، تامین‌کنندگان خدمات پرداخت (PSPs)، غول‌های تجارت الکترونیک و استارتاپ‌ها، نهادهای دولتی و شرکت‌های محلی فعالیت دارد. SmartVista شرکت BPC دربرگیرنده راهکارهای نوین بانکداری، تجارت و جابجایی است که شامل راهکارهای بانکداری دیجیتال، ATM و سوئيچینگ، پردازش پرداخت، کارت و مدیریت جعل، فراگیری مالی، پرتال‌های تجاری، حمل و نقل و شهر هوشمند می‌شود.

گروه مشاوره فین‌کوگ (Fincog) در سال ۲۰۱۷ و برای کمک به مشتریان برای پیشتازی در صنعت و خلق سرویس‌های بهتر، مقرون به صرفه‌تر و فراگیری مالی شروع به کار کرد. Fincog از مشتریان خود برای تبیین استراتژی، بهینه‌سازی عملیات و اجرا حمایت می‌کند تا مشتریان بتوانند بر روی نوآوری مالی سرمایه‌گذاری کنند.

تیم ما شبکه‌ای جهانی از کارشناسان ارشد را برای پوشش تمام چالش‌های کلیدی مدیران در صنعت خدمات مالی را در اختیار ایشان قرار می‌دهد.